Zvezda petokraka, mitraljezi, Narodnooslobodilački odbor. Asocijacije kojih se prvo setimo kada se pomene Užička republika. Nekadašnja jedina slobodna zona, sred okupirane Evrope. Retko kome će pasti na pamet da džez ima neke veze sa tim. Na prvi pogled, ili tačnije zvuk, nema. Ko će još džez uporediti sa zvukom mitraljeza? Međutim, ako zagrebemo malo po notama Fridriha Emanuela, kompozitora Umetničke čete, saznaćemo da je upravo ta muzika ispunjavala svakodnevicu davne 1941. godine.
Mnogi ne znaju da je i u Užičkoj republici postojao džez orkestar. Današnji datum 30. april, Svetski dan džeza, idealno se namestio da nas na to podseti. Džez orkestar Umetničke čete, uz note je svirao Elingtonov „Solitude“ i Irvingov „Alexander regtime band“. Ljubav prema muzici logičan je razlog za tako nešto. Ipak, barem malim delom to je bio i inat prema nacistima, koji su na suludu listu svojih neprijatelja ubacili i džez, prezirući ga.
U svesci sa novinskim isečcima pronađen je tekst Saksofon i puška, novinara Dejana Malenkovića. Objavljen je 1961. godine, a dočarava kako su izgledale muzičke probe Umetničke čete:
„Tresak bačenih bombi i zvuk alarmne sirene zaparali su nebom. Zaštektali su mitraljezi protivavionske odbrane. U muzičku sobu uleteo je vojni instruktor Antonijević i komandovao:
- K oružju!
Dirigent je brzo bacio palicu i zgrabio karabin. To isto su učinili klarinetista, saksofonista, bubnjar i klavirista. Za praznim pultovima su ostale note Elingtonovog „Solitjuda“ i Dunajevskovog „Marša vesjolih robjat“. Ceo orkestar se odjedanput našao u maloj borovoj šumi na brdu, više bele prostrane zgrade.
Puške su bile uperene ka nebu.
Trombonist Špaček je brzo punio mitraljeske redenike hajnkela, a klarinetista Vučko je spremno nišanio u otvorenu, staklastu kupolu.
- Opet gađaju fabriku oružja, rekao je saksofonista Slavko.
- I kao što vidite, opet odlaze, optimistički je rekao trubač Marko Žuvela.
- Možemo nastaviti probu, u šali je dobacio dirigent.
Vratili su se u belu prostranu zgradu, dole, ispod brda. Dvoranom prvog doma kulture ponovo su odjeknuli veseli, živi ritmovi prvog partizanskog džez orkestra. Sada su svirali Irvingov „Alexander regtime bend“. Tako je bilo gotovo svakog dana u Užicu 1941. godine... U slobodnom gradu sred okupirane Evrope.“
Koreni jazza
Džez je muzički fenomen koji je nastao u Nju Orleansu u Sjedinjenim Američkim Državama početkom 20. veka. Predstavlja unikatni stil muziciranja. Potvrđuje američku inventivnost i duh promene. Duboko se usadivši u američku i svetsku kulturu, zauvek je promenio način na koji se čuje ton, oseća ritam, kao i način umetničkog izražavanja.
Priča o džezu počinje sa otkrićem američkog kontinenta i porobljavanjem afričkog naroda koji je radio na plantažama širom Amerike. Do kraja građanskog rata u SAD-u, i zabrane porobljavanja crnačkog naroda, iz Afrike je dovedeno oko 11 miliona crnaca. Afrički narod je sa sobom iz domovine poneo svoju kulturu i tradiciju. Džez je nastao kao izraz decenijske patnje, borbe za slobodu, dostojanstvo.
Manija u Nemačkoj
Posle Prvog svetskog rata, džez je ubrzano počeo da se širi u Nemačkoj. U drugoj polovini ’20. godina dostigao je vrhunac. Nemačka je prigrlila modernizam koji je tutnjao Evropom. Vladala je atmosfera manije igranja. Za takozvanu modu džeza se zanimao sve veći broj mladih, kojima je bila svojevrstan način razbibrige. Ipak, nije prihvaćen samo kao sinonim za modu i zabavu, već i kao prava umetnost. Osnovane su 1928. godine, i prve studije đžeza u Frankfurtu. Bio je simbol slobode i nade. Posle ogromnog uspeha Pola Vajtmena u Berlinu, počele su da se prodaju i ploče, a postojali su redovni radio programi na kojima je džez sviran uživo. Weintraub Syncopators je bio jedan od prvih vrućih džez bendova. Muzičari različitih muzičkih pozadina, su prihvatili novu muziku.
Jačanjem Nacionalne Socijalističke partije, džez je bio okarakterisan kao demokratska muzika. Nacisti su ga odbacivali kao produkt američkog životnog stila, pa je okarakterisan kao „degenerisana muzika“.
Zabrana džeza
U početku je vođena samo snažna anti-džez propaganda. Imala je jaku rasističku podlogu, pogotovo jer su džez uglavnom izvodili Afro-amerikanci i Jevreji. Počeli su da se pojavljuju tekstovi, koji su ocrnjivali, ne samo džez, već celokupnu američku kulturu. Od dolaska nacista na vlast nisu preduzimane nikakve konkretne mere. Gebels je smatrao da bi anti-džez propaganda dala bolje rezultate nego uvođenje prohibicije džeza. Međutim, to nije uspelo. Popularnost džeza je rasla. Tako je 1935. godine usvojen zakon kojim se zabranilo puštanje na svim nemačkim radio stanicama. Zakon je ignorisan, jer je publika tražila džez. Osim toga, širom Nemačke su se slušale strane radio stanice ( npr. BBC ) gde je mahom puštana ova vrsta muzike.
Nacisti nisu voleli džez zato što je imao afričke i američke korene. Smatrali su ga proizdovom inferiorne kulture i rase, ali su im smetale i teme koje su propagirale slobodu i individualnost. Prihvatali su ga ako su ga izvodili belci, ne-Jevreji i Arijevci. Pošto zakon iz 1935. godine nije poštovan, 1937. godine sprovode još jaču anti-džez politiku i Žozef Gebels uvodi zakon kojim se zabranila svaka muzika koja nije bila arijevska. Nije bilo zabranjeno slušanje ponekih izvođača kao što su Glen Miler, Djuk Elington, Luj Armstrong, Kont Barsi, Tomi Dorsi, Beni Gudman.
Mržnja prema „nearijevcima“
Pokušaji da se uvede prohibicija džeza nisu uspevali, i iako uzdrman, on je opstajao do samog kraja rata. Nacisti su pokušavali da unište džez da bi povratili nemačku nacionalnu kulturu. Smatrali su da muzika koja dolazi iz Amerike kvari nemačku omladinu i tera je na razvrat i alkohol. Uz to, stvara omladinu koja ne želi ratove, već zabavu i bezbrižan život. To nije išlo u prilog nacistima čija ideologija je bila zasnovana na ideji nadmoći nad svima. Njima je nemačka kultura služila isključivo za širenje mržnje prema svima koji nisu bili arijevske rase.
Nela Tomić-Bogdanović
